Ai, grensoverschrijdend of grensverleggend?

Woops – met deze post op Instagram deed ik een beetje stof opwaaien. Een aantal illustratoren reageerden heel fel (niet openbaar) maar gaven vervolgens geen tekst en uitleg … en een heel aantal volgers reageerden vol twijfel …

Maar het overgrote deel, misschien wel jij, gaf aan eigenlijk niet goed te weten wat Ai is, en waar het gedoe dan allemaal om draait … en dus beloofde ik vandaag met tekst en uitleg te komen! 

Dus – hier komtie!

Ai staat voor artificial intelligence, oftewel kunstmatige intelligentie. Het zijn – kort door de bocht gezegd- computers die zoveel informatie ingevoerd hebben gekregen dat het lijkt alsof ze kunnen denken als een mens. Daarnaast zijn ze zo geprogrammeerd dat als ze een fout maken en je wijst ze daarop, dat ze van die fout kunnen leren. Zelfdenkende en zelflerende computer programma’s.  En er zijn er heel veel. Zo is CHATgpt op dit moment een van de meest bekende Ai die met tekst reageert. Er zijn ook Ai die met beeldmateriaal werken. 

CHATgpt

Je kan CHATgpt allerlei vragen stellen. Dat kunnen simpele vragen zijn waarvan hij het antwoord letterlijk van internet kopieert. (Hallo, copyright – hier kom ik nog op terug.) Maar je kan ook heel ingewikkelde vragen stellen en dan is er geen sprake van kopiëren – zo heb ik een keer allerlei leerdoelen, werkwijzen en onderwerpen ingevoerd en gevraagd of CHATgpt een nogal lastig lesplan kon schrijven. En hop – waar 8 docenten wekenlang over hadden lopen debatteren kwam chatgpt in 2 uur tijd met een pracht van een lesplan.  Hoe hij dat deed? Een programmeur heeft tijdens het ontwerpen allerlei informatie ingevoerd over wat een lesplan is, hoe je dat maakt, waar je rekening mee dient te houden enz enz enz …  en dus kon deze robot razendsnel met al onze eisen aan de slag. Een ingewikkelde puzzel die wij niet zomaar konden leggen werd heel snel door Ai opgelost.

Ideaal nietwaar, zo een zelfdenkende computer? 

Nou, laten we hier de angel er maar gelijk uittrekken. Een computer denkt niet voor zichzelf. Hij heeft allerlei informatie ingevoerd gekregen + de programmeur leerde hem werken met ingewikkelde algoritmes en er werd ingesteld hoe hij om moet gaan met allerlei variabelen. Hij reageert dus precies zoals de programmeur dat wenst. Dat kan heel handig zijn MAAR het heeft zeker nadelen.

Want wat als de programmeur een verborgen agenda heeft? Wat als de programmeur jou in een fuik wil doen lopen? Of wat als hij bewust of onbewust politiek gekleurd is? 

Vraag CHATgpt maar eens of alle Palestijnen het verdienen om vrij te zijn … dan komt hij met een zeer uitgebreid antwoord dat dit een wel erg lastig politiek getint dilemma is … maar vraag je of alle Israëliërs het verdienen om vrij te zijn dan zegt hij ronduit dat zij, net als alle andere volken dit inderdaad verdienen. Vanwaar dit verschil??   Complotdenkers zien hier heel bewuste kwade bedoelingen achter, ikzelf denk eerder dat het een zeer ongelukkige fout in het algoritme is waar bepaalde combinaties van woorden net verkeerd uitpakken waardoor het computerprogramma andere oplossingen aanbiedt. Maar het geeft wel aan dat je Ai niet blindelings kan vertrouwen. 

Fabel 1: Ai kopieert alleen maar van internet. 

Dit is niet waar. Ja, het kan zijn dat een programmeur zijn computer zo heeft ingesteld dat deze vooral op internet naar antwoorden zoekt – en dan gaat kopiëren…. En ja, alle fouten die dan ooit het wereldwijde web zijn ingeslingerd worden zo in stand gehouden … absoluut een groot nadeel… en ja dan maakt Ai zich schuldig aan schending van de copyright. Maar een programmeur kan zijn Ai ook zo bewerken dat deze dat niet doet. En dat deze alleen aan de slag gaat met rechtenvrije informatie. Je kan dus niet alle Ai over 1 kam scheren + het hangt enorm af van welke vragen je stelt. Want soms is er niet 1 antwoord en je kan Ai ook iets heel specifiek en persoonlijks laten samenstellen en ontwerpen.  Zo kan je Ai vragen naar de tien meest voorkomende grammatica fouten van Nederlandse vwo-leerlingen die Engels leren… en vragen of hij een verslag wil schrijven waar 2 van die fouten in zitten…

Ai als kunstenaar?

Er zijn verschillende soorten Ai die niet tekst maar beeldmateriaal produceren. Dan kan je als leek bijvoorbeeld zeggen dat je een foto van een oude vrouw wil. En je vertelt de Ai in welke stijl,  met welk kleurenpalet, en aan welke eisen de foto allemaal moet voldoen … Zo heb ik een half a4-tje aan eisen ingevoerd om een foto van een wat oudere vrouw te genereren met roze krullen, in victoriaanse stijl, enz … maar het was echt even aanpoten voor er een foto uit kwam rollen die aan mijn eisen voldeed. Want voor Ai begreep wat ik wilde … het werken met Ai vond ik al een kunst op zich 🙂

Aan de hand van dat wat je invoert kan Ai een compleet eigen foto samenstellen. Maar om dat te kunnen doen heeft de Ai wel een digitale waslijst aan voorbeelden nodig; allerlei foto’s en stijlen en kleurpaletten moeten eerst zijn ingevoerd – of hij moet geleerd hebben dit op internet te gaan zoeken. Het is dus niet zo dat je kan zeggen ‘Ik heb alleen tekst ingevoerd dus ik heb geen gebruik gemaakt van foto’s’.  Nop. Ai heeft vooraf al die info aangedragen gekregen. En helaas zijn er een heel stel programmeurs die (nog) die geen rekening houden met copyright. Ze betalen niet de rechten over gebruikt materiaal en dat is ronduit diefstal.

Niet alles op internet mag je zomaar gebruiken! 

Ook in ons kikkerlandje denken veel mensen onterecht dat als je iets op internet zet – dat het dus vrij te gebruiken is voor iedereen. Fout. Omdat ik een kunstwerk van mezelf op mijn website of op social media zet wil dat nog NIET zeggen dat ik daarmee de copyrights / auteursrechten en licentierechten zomaar te grabbel gooi. Een foto die ik maak en op internet zet mag niemand zomaar van internet plukken en voor eigen gewin gebruiken. Ook Ai niet. Mag niet. Punt. Je mag geen foto’s van bijvoorbeeld mijn biblejournaling van mijn website pakken om in de krant te zetten of om ongevraagd te tonen tijdens een vrouwenavond in de kerk … (yup beide al een keer gebeurd- niet door Ai maar gewoon door ‘mensen’ – hier was ik totaal niet blij mee!) Je mag ook niet een tekening van mij screenshotten en uploaden naar jouw Pinterest-account zodat je het later gemakkelijk terug kan vinden. Echt, dat mag niet. En wat mensen niet mogen, mag Ai ook niet. 

Ai kan ook zonder schending van de copyright

Heel veel Ai staan nog in de kinderschoenen en zijn nog niet zo geprogrammeerd dat ze geen gebruik maken van foto’s die rechtenvrij zijn.  Maar er zijn ook Ai die wel alleen gebruik maken van een database vol rechtenvrije foto’s. Er zijn websites die vol staan met rechtenvrije foto’s. Er zijn Ai die alleen daarvan gebruik maken. En dan mag het wel. Wanneer ik dus wil spelen en een eigen digitale plakboek wil aanleggen vol ideetjes maak ik gebruik van dit soort Ai.

Fabel 2: Ai gebruiken is niet creatief

Er zijn geluiden die beweren dat je als illustrator of kunstenaar zelf alles moet bedenken. Ai zou dan valsspelen zijn. 

Zo zie ik het niet. De meeste illustratoren leggen een eigen database aan vol met inspirerende voorbeelden. Vroeger was het een plakboek of doos vol knipsels, daarna kwam Pinterest (ook niet rechtenvrij!!) – en vandaag de dag zijn er site’s zoals Unsplash of Freepik; wanneer je rechtenvrije referentiefoto’s zoekt ter inspiratie kijk je op dit soort websites … 

Het komt voor dat illustratoren 1 rechtenvrije foto pakken en daar rechtstreeks, zonder veel aanpassingen een eigen versie van tekenen. Zo heb ik hetzelfde op de rug zwemmende ottertje al bij diverse illustratoren zien voorbij komen – telkens in eigen stijl. Dat mag. Ook dat is creatief. Al vind ik het nog creatiever wanneer je een hele rij aan foto’s combineert tot een compleet nieuw beeld en daarvan iets tekent in jouw eigen stijl.  En soms herinner je je ook nog die ene vakantiefoto, of dat beeld waar je in de stad voorbij wandelde… en gebruik je die beelden uit je gedachten ook. En dat is precies wat Ai doet. En als Ai dan alleen gebruik maakt van rechtenvrije foto’s doet het niets anders dan wat een illustrator zelf ook had gedaan – alleen in de helft van de tijd.. 

Is dat valsspelen? Ik zie het meer als handiger gebruik maken van je tijd. Zie het zo: we hebben allemaal leren rekenen … maar gebruiken voor veel zaken toch liever een rekenmachine … 

En sowieso – heb je met Ai al eens foto’s proberen te maken?? Zo wou ik voor de lol, voor deze blog, een sfeervolle magische foto van Donald Trump die een Donald Duck boekje aan het lezen is. Maar heel fraai werd het resultaat niet. Haha. Ik vind het gebruik van Ai al een kunst op zich!

Ai en wetgeving

Er is nog geen wetgeving rondom Ai. En ik denk niet dat we eraan ontkomen dat dit er wel moet komen. Zo moeten Ai rekening houden met copyrights, en er moet ethische regelgeving komen die propaganda en misleiding voorkomt. Want die foto van Donald Trump is een onschuldig grapje – vind ik. Maar wat als ik een bekende politicus wil schaden en een Ai-foto de wereld inslinger waarop hij een lijntje snuift?

Op dit moment, wanneer ik specifieke criteria invoer voor een AI-gegenereerde foto, valt het copyright van de resulterende afbeelding niet onder mijn eigendom. Sommigen zeggen dat deze dan onder de rechten van de Ai valt – anderen zeggen dat het een rechtenvrije foto is … maar in Nederland is hier nog geen wetgeving op … terwijl het gebruiken van Ai een kunst zowel als een gevaar op zich kan zijn! 

Voor of tegen Ai? 

Alles wat nieuw is stuit eerst op weerstand. En alles wat nieuw is en in de kinderschoenen staat komt met gebreken. En er zijn zeker nog heel wat haken en ogen aan Ai. En zoals met alle nieuwe innoverende dingen komen er ook heel wat uit de context getrokken bezwaren bij kijken. 

Zelfs de bezwaren die ik hierboven noem moet je in de juiste context plaatsen. Want hoeveel manipulatieve of politiek gekleurde boeken zijn er te vinden in de lokale bibliotheek of boekenwinkel? Ook zonder Ai worden politici in een slecht daglicht geplaatst door uit de context gerukte beelden of woorden.
of hoe snel belanden we in een fuik door social media? Hoe vaak overtreden jij en ik de copyrights door dingen van internet te plukken zonder toestemming of bronvermelding? (En nogmaals, Pinterest is geen bron!😅)  En hoe vaak zijn we niet creatief door het combineren van een aantal lessen – ingevoerd in ons brein door fantastische illustratoren? Hoezo is dat dan allemaal anders dan Ai?

Maar er is 1 ding waar ik wel enorm moeite mee heb qua Ai … Wanneer je Ai vraagt om kunst te maken, of iets wat lijkt op handgemaakt… En je het dan vooral niet heel duidelijk laat weten dat het door een computer is gemaakt. Dan kan je het menselijke creatieve proces schaden… vind ik zo.

Waarom? Omdat kunst een combinatie is van handvaardigheid en emotie. Elke kunstenaar legt iets van zichzelf in een kunstwerk. En wanneer iemand dan een ai-‘kunst’werk op social media plaatst zonder er duidelijk bij te vernoemen dat het door Ai gemaakt is … dan is dat pronken met de veren van een ander. En behalve dat … wij mensen – hoe kunstzinnig ook- kunnen niet op tegen de geperfectioneerde vaardigheden van een computer. De ontmoediging bij startende creatievelingen of zelfs gerenommeerde kunstenaars … ik moet er niet aan denken.

Ik vind het al zonde wanneer goedkope Ikea-reproducties hun weg vinden aan iemands muur… Maar als we ook nog tegen Ai-kunst moeten opboksen … behalve … wat als de kleine persoonlijke imperfecties van ware kunst juist de overdreven Ai perfectie zou ontmaskeren? Wat als het juist aan het licht zou brengen hoe mooi iets kan zijn wat niet perfect is maar wel met oprecht gevoel is vervaardigd…

Wat als… het is dus maar hoe je het bekijkt en of je ware kunst meer waarde toekent dan kunstmatig vervaardigde kunst…

En nu zou het heel erg leuk zijn wanneer ik vertel dat deze hele tekst door Ai geschreven is. Maar nee. Dat deed ik toch echt zelf. Haha. 

Via mijn insta – deze post – reageerde ik al in de comments op een heel stel bezwaren, gedachten, twijfels, lees ze vooral eens na en mocht je nog een vraag hebben: zet hem daar neer, dan doe ik een poging het goed te beantwoorden – en dan kan iedereen heerlijk meelezen! En reageer vooral ook even op deze reel waarin je in sneltreinvaart ziet hoe ik de ai-foto die ik maakte omzet in een tekening.

*disclaimer: ik ben in dit stuk onvolledig, kort door de bocht en weergeef slechts mijn gedachten. Wil je meer weten ga dan vooral zelf op onderzoek uit!